Âşık Remzâni

Ali Pir Civan Ocağı (Ali Bir Civan)

Hüseyin ELMAS

Haziran  2016

Alevi -Kızılbaş toplulukların yoğun olduğu Amasya- Tokat bölgesinde çok sayıda ocak bulunmaktadır. Bölgede ocak kurucularının ve ocak mensubu erenlerin türbeleri bulunmaktadır. Tarih boyunca ve günümüzde Alevi yol ve erkânının kesintisiz yaşatıldığı bölgedir burası. Tarih boyunca çeşitli dönemlerde Alevilere, Kızılbaşlara yapılan saldırılara karşı bölge halkının toplum önderleri ve ocak mensubu erenlerin öncülüğünde ocaklar etrafında örgütlendiklerini ve direniş gösterdiğini görüyoruz.

Bölge asimilasyon tehditlerine ve girişimlerine en fazla maruz kalan bölgelerin başında gelmektedir. Yer yer, zaman zaman burada bile asimilasyona uğrayan kesimlerin olduğu da görünen bir gerçektir.

Sarayözü

Amasya bölgesinin en önemli ocaklarından birisi Ali Pir Civan Ocağı’dır. Ocağın merkezi Amasya ili Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Sarayözü köyüdür. Köyde, Ali Pir Civan’ın Türbesi bulunmaktadır. Ocağın etkin olduğu ana bölge Gümüşhacıköy ve çevresidir. Bölgedeki bazı Alevi köylerinde diğer ocakların talipleri bulunmakla birlikte etkin olan ocak Ali Pir Civan Ocağı’dır. Türbe, bölge Alevileri için çok önemli bir inanç ve ziyaret merkezidir.

Ocağa ismini veren Ali Pir Civan’ın hayatı ile ilgili ayrıntılı bilgi bulunmamakla birlikte ocak mensuplarının anlatımları ve bazı kaynaklara göre Ali Pir Civan Ocağı, bu yörenin en etkin ocağı olan Keçeci Baba Ocağı ile bağlantılıdır. Keçeci Baba’nın torunu, yani Keçeci Baba olarak tanınan Şah Mahmud-u Veli’nin oğlu Ali Haydar’ın oğlu olduğu söylenir. Bazı farklı görüşlere göre Keçeci Baba’nın en küçük oğludur.

Keçeci Baba’nın İmam Musa Kazım soyundan geldiği ve Hünkâr Hacı Bektaş Veli ile amcazade olduğu rivayet edilir. Bazı başka anlatımlarda İmam Ali Rıza soyundan geldiği söylenir. Seyyid olduğu varsayılır.

Ali Pir Civan Ocağı, Alevi inancının Serçeşme’si, Hünkârı, Piri olarak Hacı Bektaş Veli’yi kabul eder ve Hacı Bektaş Dergâhı’na bağlı bir ocaktır.

Ocağa ismini veren Ali Pir Civan’ın söylencelere göre 1300’lü yıllarda Anadolu’ya gelmiş bir Horasan erenidir. Genç olmasına rağmen bilgi ve irfanı ile bölge halkı tarafından çok saygı duyulmuş, talip edinmiştir.

Ali Pir Civan adını almasıyla ilgili şöyle bir menkıbe anlatılır. Keçeci Baba “Benim Ali’m tek bir civandır” demiş, bunun üzerine Pir Ali Civan diye anılır olmuştur.

Ocak merkezinin bulunduğu Sarayözü köyünün yarısı ocakzade olup dedeler Ali Pir Civan (Ali Bircivan) soyundan gelmektedirler. Bu ocağın dedeleri, Keçeci Baba Ocağı dedelerinden el almaktadır. Çetmi köyü başta olmak üzere Gümüşhacıköy’e bağlı Alevi köylerinin çoğu bu ocağın talipleridirler.

Ali Pir Civan türbesine Amasya’dan, yakın il ve köylerden yoğun ziyaretçi gelir. Kurban keser, lokma pişirir, yedirir, dağıtırlar. Pir Ali Civan Şenlikleri 1994’ten bu yana köy muhtarlığının öncülüğünde türbenin bulunduğu yerde yapılmaktadır.

Menkıbeler

Menkıbeye göre Ali Pir Civan, Osmanlı dönemindeki bir Kızılbaş-Alevi katliamında bacısı ile birlikte çok genç yaşta Gümüşhacıköy’de asılarak idam edilmiştir. Ancak hangi dönemde ve kim tarafından idam edildiği kesin olarak bilinmemektedir.

Bir rivayete göre Pir Ali Civan’ın Yörgüç Paşa döneminde Amasya’da Kızılkoca Oğullarının ortadan kaldırılması sırasında kız kardeşi ile birlikte idam edilmiştir.

Başka bir menkıbeye göre kız-erkek iki kardeş ikizdirler. Uzun boylu oluşları, güzel ve yakışıklı olmalarından dolayı babalarının çocuklarının ikisini birden “Bircivan” diye adlandırmıştır. Kardeşlerin ikisi de özü, sözü, davranışları ile bir ve beraberdir. İkisi de yöre halkı tarafından çok sevilirler. Tabutlarını on iki kızılbaş yiğit Gümüşhacıköy’ün kuzeyindeki dağın öbür yamacına kadar gece gizlice taşır. Bugün türbenin bulunduğu yere sırlarlar.

Ali Pir Civan’ın bacısını ayakucuna defnettikleri için sandukanın boyu sekiz metre uzunluktadır. Ali Pir Civan’ın, sandukasını yapan ustanın rüyasına girdiği, bacaklarının üşüdüğünü söylediği ve ustanın sandukayı bunun için uzun yaptığı rivayet edilir.

Sarayözü köyünde Ali Pir Civan’ın idamı ile ilgili farklı anlatımlara da rastlanır. Tarihleri ile ilgili çelişkiler olmakla birlikte bu anlatımlardan bazıları şöyledir.

1. Yavuz Sultan Selim zamanındaki büyük Alevi-Kızılbaş katliamında idam edilmiştir.

2. Köprülü Mehmet Paşa tarafından asılmıştır.

3. Alevi-Kızılbaşlara yapılan katliamların en bilinen isimlerinden biri olan Kuyucu Murat Paşa tarafından asılmış ve günlerce darağacında kalmıştır.

4. Bölgede yapılan Alevi-Kızılbaş kıyımlarının herhangi birisinde asılmıştır, gibi söylenceler mevcuttur.

Amasya, Merzifon, Çorum, Osmancık ve Tokat bölgelerinde çok defalar Alevi katliamları yapılmıştır. Muhakkak ki, Ali Pir Civan bu olayların birinde önder olduğu için asılmıştır.

Diğer bölgelerde olduğu gibi bu bölgede de bir kaç yüzyıl boyunca Osmanlı yönetimi Kızılbaş-Alevi katliamı yapmıştır. İnancımıza ait tarihimiz ile ilgili yazılı hiçbir belge bırakmamış, tümünü yakmıştır.

Sultan II. Mahmut zamanında yıktırılan Ali Pir Civan türbesi 19. yüzyılda yeniden yapılmıştır. Yakın tarihte türbenin üst kısmına cemevi, kurban kesimevi, aşevi yapılmıştır. Çevreden gelen geniş ziyaretçi kitleleri hizmetlerini ve ihtiyaçlarını burada karşılamaktadır.

Amasya yöresindeki diğer Alevi türbelerinde olduğu gibi duvarlara asmalar, üzüm salkımları, karpuz ve bostan yaprağı, hurma ve dallı yaprakları ile çeşitli çiçek motifli bezemeler işlenmiştir. Türbenin baş duvarında Bektaşi geleneklerine uygun sancak, keşkül, teber, kılıç, boynuz boru, asma, teslim taşı, on iki terekli külah ve benzer motifler yer almaktadır.

Dede Pınarı denilen çeşme kutsal kabul edilir, bu çeşmenin suyunun öksürük giderici özelliği olduğuna ve ince hastalıklara şifa olduğuna inanılır.

Aslen Adanalı olup sonradan Harız’a yerleşen Harızlı Âşık Sıtkı ve Piri Baba Ocağı dedelerinden Kıreymirli Âşık Kul Fakir yörenin ünlü ozanlarındandır.

Bu iki ünlü Alevi ozanı-âşığı bölgedeki tüm ulu zatlar için deyişler söylemişler, Ali Pir Civan Dergâhı’nda cemlerde bulunmuşlardır.

Ali Pir Civan Ocağı cemlerinde Kırklar Semahı ve Garipler Semahı adlarıyla anılan iki temel semah yürünür. Ali Pir Civan Ocağı dedeleri ve zakirleri, miraçlama hizmetlerinde çoğunlukla Hacı Bektaş Dergâhı Postnişini Hamdullah Çelebi’nin “Hasreti” mahlasıyla yazdığı miraçlamayı okurlar.

Bilindiği gibi Hamdullah Çelebi, 1826’da Sultan II. Mahmut’un Alevi-Bektaşi- Kızılbaş kıyımı zamanında tutuklanmış, Kırşehir Şeriat Mahkemesinde idamla yargılanmış ve son anda idamından vazgeçilerek Amasya’ya sürgüne gönderilmiştir.

Bir daha Hacı Bektaş Dergâhı’na dönmesine izin verilmeyen Hamdullah Çelebi, 1834 yılında, yurduna hasretlik çekerek Amasya’da Hakk’a yürümüştür.

Türbesi Amasya’dadır ve bölge halkı Hamdullah Çelebi’ye çok büyük saygı duyarlar. Keçeci Baba, Ali Pir Civan, Piri Baba, Pir Hamdullah Çelebi cümle sevenlerinin gönüllerinde, dillerinde her daim ola. Yardımcıları, gözcüleri, bekçileri ola.

Aşk ile...

Âşık Pervane (Sıdkı Baba)

Turnalar Semahı

Pervaz vurup arş yüzünde dönünce

Dinlen tarif edem yolu turnalar

Hidayet Mevla’dan kalkın deyince

Gözetleyin sağı solu turnalar

Varıncağız Amasya’nın üstüne

Secde kılın Hamdullah’ın postuna

Damanına, dergâhına, destine

Ezelden demişiz beli turnalar

Hamdullah’tır gerçeklerin şahbazı

Çağrışın Mevlâ’yı açın pervazı

Ali Pir Civan’a kılın niyazı

Temaşa eyleyin eri turnalar (…)

Durmayın Çetmi’de açın pervazı

Emirce Sultan’a kılın niyazı

Hacıköy’de şehitlerin şahbazı

Anında bir ismi Deli turnalar

Merzifon’dan seyreyleyin obayı

Kılavuz eyleyin bad-i sabayı

Hem ziyaret edin Pirî Baba’yı

Hoştur o sultanın hali turnalar

Giderken uğrayın Balım Sultan’a

Sıdkile yalvarın erler uyana

Özleri bağlayın Âl-i İmran’a

Kudretten uzundur kolu turnalar (…)

Bir gececik yatın Kırklar Dağında

Bülbül öter bahçesinde bağında

Açın kanatları seher çağında

Seyredin ülkeyi ili turnalar (…)

Sürün yüzünüzü Hazret-i Pir’e

Şah Balım Sultan dertlere çare

Nur-u Feyzullah’tır bir kaşı kare

Irgalanır zülfün teli turnalar (…)

Hamdülillah gören çeker mi yası

Pirim Bektaş Veli mülkün ihyası

Nur-u Cemalettin hûbların hası

Pervane ol yârin kulu turnalar

Kaynak: Muhsin Gül, Sıdkî Baba Hayatı ve Divanından Örnekler, Ankara, 1984, s. 45.

                                                          -  Makaleler  -